Prawo do swobody wyrażania swojej tożsamości płciowej jest jednym z elementów przyrodzonej, niezbywalnej i nienaruszalnej godności, która stanowi źródło wolności i praw człowieka, o czym mowa w art. 30 Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej, ponadto ustawa zasadnicza nakłada na władzę publiczną obowiązek jej poszanowania i ochrony.
Pomimo nałożenia powyższego obowiązku, spoczywającego na władzy publicznej, w naszym ustawodawstwie brak jest przepisów prawnych, które kompleksowo regulowałyby problematykę uzgodnienia płci metrykalnej.
Wobec braku uregulowania przez ustawodawcę kwestii związanej z uzgodnieniem płci – to na sądach spoczywał ciężar odnalezienia podstawy prawnej, która rozwiązuje problem osób zmagających się z rozbieżnością pomiędzy płcią przypisaną im przy urodzeniu, a psychiczną tożsamością płciową. Jedynie orzecznictwo i doktryna na podstawie ogólnych przepisów prawa stara się rozwiązać problem będący tematem niniejszej publikacji, z którym boryka się część naszego społeczeństwa.
1. Linia orzecznicza sądów do 1989 roku.
Praktyka orzecznicza do 1989 roku zakładała dokonywanie korekty płci metrykalnej w trybie sprostowania akta urodzenia.
W roku 1964 Sąd Wojewódzki dla m.st. Warszawy orzeczeniem z dnia 24 września 1964 roku1 sprostował akt urodzenia osobie, która przeszła operację zmiany płci. Sąd w uzasadnieniu wskazał, iż w związku z istnieniem luki prawnej i brakiem w ustawie prawo o aktach stanu cywilnego trybu zmiany dotychczasowej treści aktu urodzenia – w przypadku późniejszej zmiany płci – należy dokonać sprostowania aktu urodzenia.
Przełomową w tamtym okresie była uchwała Sądu Najwyższego z dnia 25 lutego 1978 roku, w której Sąd Najwyższy uznał, iż w wyjątkowych przypadkach dopuszczalne jest sprostowanie aktu urodzenia jeszcze przed dokonaniem operacji: „W wypadku wyjątkowym sąd może sprostować akt urodzenia przez zmianę oznaczenia płci także przed dokonaniem korekcyjnego zabiegu operacyjnego zewnętrznych narządów płciowych, jeżeli cechy nowo kształtującej się płci są przeważające i stan ten jest nieodwracalny”2.
2. Zmiana płci metrykalnej poprzez wytoczenie powództwa o ustalenie.
Punktem zwrotnym w dotychczasowej praktyce orzeczniczej – zakładającej korektę płci metrykalnej w drodze sprostowania aktu urodzenia – okazała się uchwała Sądu Najwyższego 7 sędziów z dnia 22 czerwca 1989 roku, sygn. akt III CZP 37/89. Sąd Najwyższy rozpoznając wniosek Prokuratora Generalnego o udzielenie odpowiedzi na pytanie prawne, podjął uchwałę, której nadał moc zasady prawnej, zgodnie z którą: „Występowanie transseksualizmu nie daje podstawy do sprostowania w akcie urodzenia wpisu określającego płeć”3.
W swojej uchwale Sąd Najwyższy krytycznie odniósł się do dotychczasowej praktyki sądów, wskazując, że sprostowanie aktu urodzenia nie może dotyczyć zmian, które nastąpiły po jego sporządzeniu: „sprostować jednak można tylko to, co było błędne od początku, tj. w dacie sporządzenia aktu (ex tunc); natomiast późniejsze zmiany poszczególnych elementów stanu cywilnego (ex nunc) zarejestrowane są z reguły w formie wzmianek dodatkowych, wyjątkowo zaś dopuszczalne jest ustalenie treści aktu stanu cywilnego, jeżeli akt unieważniony ma być zastąpiony nowym aktem, jak również sporządzenie nowego aktu urodzenia, przy jednoczesnym skreśleniu dotychczasowego, w razie orzeczenia przysposobienia (art. 32 pkt 1 i art. 49 ust. 1 a.s.c.). Prawo o aktach stanu cywilnego nie przewiduje w szczególności zmiany zapisu w akcie urodzenia dotyczącego płci. Poza tym aktem prawnym także żaden inny przepis nie przewiduje możliwości tzw. sądowej zmiany płci.”4
Ważnym orzeczeniem dla osób transseksualnych, które chcą dokonać korekty płci metrykalnej było również postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 22 marca 1991 roku, sygn. akt III CRN 28/91, w którym Sąd Najwyższy wskazał, iż poczucie przynależności do danej płci wchodzi w skład katalogu dóbr osobistych określonych w art. 23 kodeksu cywilnego: „Poczucie przynależności do danej płci może być uznane za dobro osobiste (art. 23 k.c.) i jako takie podlega ochronie również w drodze powództwa o ustalenie na podstawie art. 189 k.p.c.”5.
Pomimo upływu ponad 34 lat od czasu wspomnianej uchwały Sądu Najwyższego 7 sędziów, ustawodawca nie uregulował w sposób kompleksowy trybu w jakim osoby transpłciowe mogą dokonać korekty płci metrykalnej, wobec czego jedyną prawnie dopuszczalną drogą jest wytoczenie powództwa w oparciu o art. 189 k.p.c.
„W judykaturze nie budzi wątpliwości pogląd, że dopuszczalne jest dochodzenie w procesie płci transseksualisty w oparciu o powództwo z art. 189 k.p.c., przy czym pozwanymi w sprawie powinni być rodzice powoda (vide: m.in. uchwała Sądu Najwyższego z 22 września 1995 r., III CZP 118/95, OSNCP 1996/1/7, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 6 grudnia 2013 r., I CSK 146/13, Legalis nr 749262). Dopuszczalność powództwa o ustalenie w świetle art. 189 k.p.c. zależy bowiem od istnienia interesu prawnego w ustaleniu, który istnieje wtedy, gdy powód w potrzebie ochrony swej sfery prawnej, uczynić może zadość przez ustalenie istnienia stosunku prawnego lub prawa. Jak trafnie wskazał Sąd Najwyższy powołując się na dotychczasowe orzecznictwo oraz teorię, w wyroku z dnia 1 kwietnia 2004 r., II CK 125/03, który to pogląd w niniejszym składzie Sąd Apelacyjny w pełni podziela – interes prawny w znaczeniu art. 189 k.p.c. należy pojmować jako istniejącą po stronie podmiotu dochodzącego ochrony potrzebą wprowadzenia jasności i pewności w sferze jego sytuacji prawnej – stanu cywilnego (vide: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 1 kwietnia 2004 r., II CK 125/03, LEX nr 484673).”6
3. Wymogi formalne pozwu o ustalenie.
Pozew należy złożyć w Sądzie Okręgowym właściwym miejscowo ze względu na miejsce zamieszkania pozwanego/pozwanych. Stronami postępowania jest powód – osoba, która wnosi o ustalenie, iż jej płeć metrykalna jest odmienna niż odczuwalna oraz pozwani – rodzice powoda. Co istotne w zakresie stron postępowania – należy zaznaczyć, że dzieci powoda/powódki nie mają biernej legitymacji procesowej w postępowaniu w przedmiocie ustalenia zmiany płci metrykalnej. Jednoznacznie na ten temat wypowiedział się Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 10 stycznia 2019 roku który po rozpatrzeniu skargi kasacyjnej Prokuratora Regionalnego wskazał, iż „W sprawie o ustalenie zmiany płci (art. 189 k.p.c.) bierną legitymację procesową mają wyłącznie rodzice powoda, a jeżeli nie żyją – kurator ustanowiony przez sąd.”7
Pozew ponadto musi zawierać uzasadnienie, w którym należy wskazać czemu powód/powódka wnosi o ustalenie odmiennej płci, a ponadto załączniki (skrócony akt urodzenia, odpis pozwu, dowód uiszczenia opłaty sądowej).
Opłata od pozwu wynosi 600 zł.
Zaznaczyć należy, iż zgodnie z brzmieniem art. 189 k.p.c. powód/powódka może żądać ustalenia, gdy ma w tym interes prawny. Nie powinno budzić żadnych wątpliwości, że jeżeli osoba, która odczuwa przynależność do odmiennej płci niż płeć przypisana jej przy urodzeniu, chce dokonać korekty płci metrykalnej ma interes prawny, a zatem spełniona jest przesłanka powództwa o ustalenie. W świetle orzecznictwa: „Poczucie przynależności do danej płci może być więc uznane za dobro osobiste (art. 23 k.c.) i jako takie podlega ochronie również w drodze powództwa o ustalenie na podstawie art. 189 k.p.c., którego podstawą jest interes prawny transseksualisty w uzyskaniu obiektywnej ochrony wobec niepewności stanu prawnego lub prawa. W razie zmiany płci jego interes prawny wyraża się zaś w sprzeczności między stanem rzeczywistym a stanem wynikającym z aktu urodzenia.”8
1 Orzeczenie Sądu Wojewódzkiego dla m.st. Warszawy z dnia 24 IX. 1964 r. II Cr 515/64 PIP 1965 Nr 10.
2 Uchwała SN z 25.02.1978 r., III CZP 100/77, OSP 1983, nr 10, poz. 217.
3 Uchwała SN(7z) z 22.06.1989 r., III CZP 37/89, OSNC 1989, nr 12, poz. 188.
4 Uchwała SN(7z) z 22.06.1989 r., III CZP 37/89, OSNC 1989, nr 12, poz. 188.
5 Postanowienie SN z 22.03.1991 r., III CRN 28/91, LEX nr 519375.
6 Wyrok SA w Białymstoku z 2.02.2016 r., I ACa 104/15, LEX nr 1994439.
7 Wyrok SN z 10.01.2019 r., II CSK 371/18, OSNC 2019, nr 10, poz. 104.
8 Wyrok SA w Białymstoku z 4.11.2015 r., I ACa 574/15, LEX nr 1927513.